ตามตำนานพงศาวดารเมืองเหนือ  อาณาจักรละโว้ตั้งขึ้นใน พ.ศ. 1002  มีเมืองลพบุรีเป็นเมืองหลวง  ตั้งอยู่ทางภาคกลางในบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา  มีอาณาจักรเขตตั้งแต่ชัยนาทลงมาจนถึงเขตประจวบคีรีขันธ์ทางด้านตะวันตก

จดมะริด  ทวาย  ด้านตะวันออกจดนครราชสีมาลพบุรีเคยเป็นเมืองสำคัญของอาณาจักรทวารวดีมาก่อน  เคยมีความรุ่งเรืองในด้านพระพุทธศาสนามาแต่โบราณ  ตำนานบูลศาสน์ กล่าวว่า พระเจ้ากรุงละโว้ได้ส่ง พระนางจามเทวี ราชธิดาไปครอง เมืองหิริภุญชัย (ลำพูน) เพื่อเผยแผ่พระพุทธศาสนาในดินแดนภาคเหนือ

หลังจากพุทธศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา  อาณาจักรขอมได้ขยายอำนาจมาทางตะวันตกและเข้ามาในบริเวณนี้ด้วย  ทำให้ความำสำคัญของละโว้ลดลง  ศิลปวัฒนธรรมของขอมได้แพร่เข้ามาในดินแดนประเทศไทย  โดยเฉพาะในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  ปัจจุบันนี้ยังมีโบราณสถานศิลปะขอมให้เห็นอยู่มากมาย เช่น ปราสาทพนมรุ้ง ที่จังหวัดบุรีรัมย์  ปราสาทหินพิมาย จังหวัดนครราชสีมา  และเลยมาทางตะวันตก คือ ปราสาทเมืองสิงห์ จังหวัดกาญจนบุรี  ในระยะเวลาดังกล่าวนั้นลพบุรีซึ่งเป็นเมืองศูนย์กลางที่สำคัญทางภาคกลาง  จึงได้รับอิทธิพลศิลปะของขอมไว้เป็นอันมาก  แต่ก็ได้ปรับปรุงผสมผสานรูปแบบให้มีลักษณะเฉพาะเป็นของตนเอง  เช่น พระปรางค์สามยอดในตัวเมืองลพบุรี  แม้จะมีลักษณะสถาปัตยกรรมรูปพระปรางค์ตามขอม  แต่เป็นการสร้างเลีบนแบบขอมเท่านั้นเอง

ทางด้านประติมากรรม  ศิลปะลพบุรีมักมีส่วนผสมกับศิลปะทวารวดี  ทั้งนี้เพราะถิ่นที่ตั้งของอาณาจักรละโว้เคยเป็นอาณาจักรทวารวดีมาก่อน    ประมาณปลายภุทธศตวรรษที่ 17  การค้าขายระหว่างอาณาจักรละโว้กับจีนเจริญรุ่งเรืองขึ้น  แต่เนื่องจากอยุธยาตั้งอยู่ใกล้ทะเลซึ่งเป็นทำเลที่เหมาะสมกว่า  ศูนย์กลางการค้าขายจึงเปลี่ยนจากลพบุรีไปอยู่ที่อยุธยา  และในที่สุดเมื่อพระเจ้าอู่ทองสถาปนาอยุธยาขึ้นเป็นเมืองหลวงของอาณาจักรอยุธยา อาณาจักรละโว้ก็ถูกผนวกเข้าเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาตั้งแต่นั้นมา

เมืองละโว้ เมื่อแรกก่อตั้งนั้น ปรากฏข้อความในพงศาวดารเหนือกล่าวว่า พระพุทธศักราช 1002 ปี จุลศักราช 10 ปีระกาสัมฤทธิศก จึงพระยากาฬวรรณดิศราชบุตรของพระยากากะพัตรได้เสวยราชสมบัติ เมืองตักกะศิลามหานคร จึงให้พราหมณ์ทั้งหลายยกพลไปสร้างเมืองละโว้

จากข้อมูลที่ปรากฏอยู่ในพงศาวดารเหนือ พอจะสรุปได้ว่าเมืองละโว้มีมาตั้งแต่ พ.ศ. 1002 แล้ว และจากการขุดค้นทางโบราณคดี ปรากฏว่าตั้งแต่อำเภอชัยบาดาล ถึงอำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี ล้วนแต่มีหลักฐานเกี่ยวกับมนุษย์ในอดีตที่ยาวนานมาแล้ว จากชุมชนขนาดย่อมขยายเป็นเมืองเล็กๆ จนกระทั่งรวมตัวกันเป็นอาณาจักรหรือเขตปกครองที่เป็นส่วนย่อยของประเทศ ราวพุทธศตวรรษที่ 10 – 12 ละโว้กลายเป็นอาณาจักรหรือเมืองขนาดใหญ่แล้ว และในช่วงพุทธศตวรรษที่ 13– 14 อาณาจักรละโว้มีความรุ่งเรืองอย่างมาก โดยเฉพาะด้านพระพุทธศาสนา

อาณาจักรละโว้ มีความเจริญมากขึ้นเรื่อยๆ จนมีอิทธิพลครอบคลุมดินแดนภาคกลางตอนบน ตั้งแต่จังหวัดนครสวรรค์เรื่อยมาจนถึงภาคตะวันออกและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยบางส่วน ศูนย์กลางของอาณาจักรละโว้ในตอนต้นสันนิษฐานว่าอยู่ที่เมืองลพบุรี และประมาณพุทธศตวรรษที่ 17 ได้ย้ายมาอยู่ที่เมืองอโยธยา ภายหลังต่อมาเมื่อใน พ.ศ.1893 ได้มีการสถาปนาอาณาจักรอยุธยาขึ้นนั้นให้ละโว้กลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยา    

หลังจากพุทธศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา อาณาจักรขอมได้ขยายอิทธิพลเข้ามายังบริเวณนี้  ทำให้ความสำคัญของอาณาจักรละโว้ลดลง อิทธิพลศิลปวัฒนธรรมของขอมได้แพร่เข้ามาในดินแดนประเทศไทย โดยเฉพาะภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น ปราสาทพนมรุ้ง จังหวัดบุรีรัมย์ ปราสาทหินพิมาย จังหวัดนครราชสีมา  และเลยมาทางตะวันตกได้แก่ ปราสาทเมืองสิงห์  จังหวัดกาญจนบุรี  และในช่วงเวลาดังกล่าวละโว้เป็นศูนย์กลางที่สำคัญทางภาคกลาง จึงได้รับอิทธิพลศิลปะขอม โดยนำมาผสมผสานรูปแบบให้เป็นลักษณะเฉพาะของตนเอง ได้แก่  พระปรางค์สามยอด  และเทวสถานปรางค์แขก จังหวัดลพบุรี

http://thailandhitstory.yolasite.com/อาณาจักรละโว้.php